गणित आशययुक्त अध्यापन पद्धती | Bed Part 1 Sem 2

मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीचे गुण (Merits of Mendeleev’s Periodic Table)

मेंडेलीव्हने बनवलेल्या आवर्तसारणीमध्ये अनेक महत्त्वाचे गुण आहेत जे विज्ञानाच्या प्रगतीसाठी फार उपयुक्त ठरले. खाली त्यांचे तपशीलवार स्पष्टीकरण दिले आहे:

१. गुणधर्मांनुसार वर्गीकरण:

मेंडेलीव्हने मूलद्रव्यांना त्यांच्या गुणधर्मांनुसार योग्य क्रमाने लावले. म्हणजेच, त्यांच्या अणुवस्तुमानानुसारच नव्हे, तर त्यांचे रासायनिक व भौतिक गुणधर्म लक्षात घेऊन ते आवर्तसारणीत बसवले.

२. रिकाम्या जागा सोडणे:

मेंडेलीव्हने आवर्तसारणीमध्ये काही जागा रिकाम्या सोडल्या, जिथे त्याला अजून शोध लागलेले नव्हते असे मूलद्रव्य असतील, असा भाकीत केला. उदा. स्कँडिअम, गॅलिअम, जर्मेनियम यांची जागा त्याने रिकामी ठेवली आणि त्यांचे गुणधर्म भाकीत केले.

३. अणुवस्तुमान दुरुस्त करणे:

मेंडेलीव्हने काही मूलद्रव्यांच्या अणुवस्तुमानांमध्ये चुका सापडल्या तर त्यांना दुरुस्त करून त्यांचा योग्य क्रम लावला. उदा. बेरिलिअमचा अणुवस्तुमान आधी चुकीचा असल्याने तो सुधारण्यात आला.

४. नवीन मूलद्रव्यांचा शोधासाठी मदत:

रिकाम्या जागा आणि गुणधर्मांवरून मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीमुळे नवीन मूलद्रव्यांचा शोध लागला आणि विज्ञानाला पुढे जाण्यास मदत झाली.

५. गुणधर्मांचे आवर्तित स्वरूप:

मेंडेलीव्हने सिद्ध केले की मूलद्रव्यांचे गुणधर्म त्याच्या अणुवस्तुमानाच्या आधारावर आवर्तित (periodic) होतात, म्हणजे काही विशिष्ट अंतरानंतर ते गुणधर्म पुन्हा पुनरावृत्त होतात.

६. आवर्तसारणी सुलभ व सोपी:

मेंडेलीव्हची आवर्तसारणी तितकीशी गुंतागुंतीची नव्हती आणि सहज समजण्यासारखी होती. त्यामुळे ती अभ्यासण्यास आणि वापरण्यास सोपी ठरली.

७. राजवायूंसाठी जागा राखून ठेवली:

मेंडेलीव्हच्या मूळ आवर्तसारणीत राजवायू (Noble gases) नव्हते कारण ते शोधले नव्हते. पण नंतर राजवायूंचा शोध लागल्यानंतर शून्यव्या गणासाठी जागा राखून ठेवली, ज्यामुळे त्यांना योग्य स्थानी बसवणे शक्य झाले.

Notes For Student in English & Marathi

To give the proper place in the periodic table, atomic masses of some elements were revised in accordance with their properties. For example, the previously determined atomic mass of beryllium, 14.09, was changed to the correct value 9.4, and beryllium was placed before boron.

आवर्तसारणीमध्ये योग्य स्थान देण्यासाठी, काही मूलद्रव्यांचे अणुवस्तुमान त्यांच्या गुणधर्मांनुसार सुधारण्यात आले. उदाहरणार्थ, बेरिलिअमचे आधी ठरवलेले अणुवस्तुमान 14.09 हे बदलून योग्य मूल्य 9.4 करण्यात आले, आणि बेरिलिअमला बोरॉनच्या आधीची जागा देण्यात आली.

Mendeleev left some vacant places in the periodic table for undiscovered elements. He named three unknown elements eka-boron, eka-aluminium, and eka-silicon with predicted atomic masses 44, 68, and 72. Later, these elements were discovered and named scandium (Sc), gallium (Ga), and germanium (Ge). Their properties matched Mendeleev’s predictions, proving the importance of his periodic table.
मेंडेलीव्हने आवर्तसारणीमध्ये काही रिकाम्या जागा ठेवल्या ज्या अजून शोधल्या नव्हत्या. त्यांना एका बोरॉन, एका ॲल्युमिनियम आणि एका सिलिकॉन असे नावे दिली आणि त्यांच्या अणुवस्तुमानांचा अंदाज 44, 68 आणि 72 दिला. नंतर या मूलद्रव्यांचा शोध लागला व त्यांना अनुक्रमे स्कँडिअम, गॅलिअम आणि जर्मेनियम असे नाव दिले गेले. या मूलद्रव्यांचे गुणधर्म मेंडेलीव्हच्या भाकीतांशी जुळले आणि त्यामुळे मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीचे महत्त्व सिद्ध झाले.

When noble gases such as helium, neon and argon were discovered, Mendeleev created the 'zero group' without disturbing the original periodic table in which the noble gases were placed very well.

जेव्हा हेलिअम, निऑन आणि अरगॉन यांसारख्या राजवायूंचा शोध लागला, तेव्हा मेंडेलीव्हने मूळ आवर्तसारणीत कोणताही बदल न करता ‘शून्य गण’ तयार केला आणि त्यात राजवायूंना योग्य स्थान दिले.

मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीतील त्रुटी (Demerits of Mendeleev’s periodic table)

मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीतील त्रुटी (सोप्या भाषेत):

कोबाल्ट आणि निकेलचा गोंधळ:
कोबाल्ट आणि निकेल यांचे वजन (अणुभार) सारखेच आहे, पण दोघांचे गुणधर्म वेगळे आहेत. तरीही मेंडेलीव्ह यांनी त्यांना एकामागोमाग ठेवले, त्यामुळे गोंधळ झाला.

समस्थानिकांचा प्रश्न:
एकाच मूलद्रव्याचे काही प्रकार (जसे हायड्रोजनचे - प्रोटियम, ड्युटेरियम) एकसारखे वागतात पण त्यांचे वजन वेगळे असते. यांना आवर्त सारणीत कुठे ठेवावे हे समजत नव्हते.

वजनात सातत्य नसायचा:
मूलद्रव्यांचे वजन नेहमी सारखं वाढत नव्हतं, त्यामुळे दोन मूलद्रव्यांमध्ये अजून किती मूलद्रव्ये असतील हे सांगता येत नव्हतं.

हायड्रोजन कुठे ठेवायचं हे कळत नव्हतं:
हायड्रोजनचे गुणधर्म दोन्ही – गट 1 (सोडियमसारखे) आणि गट 7 (क्लोरीनसारखे) मूलद्रव्यांसारखे होते. त्यामुळे त्याला योग्य जागा ठरवणं कठीण गेलं

Note for Student in Marathi & English

Demerits of Mendeleev's periodic table:

(1) The elements cobalt (Co) and nickel (Ni) have the same whole number atomic mass. As a result there was an ambiguity regarding their sequence in Mendeleev's periodic table.

(2) Isotopes were discovered long time after Mendeleev put forth the periodic table. A challenge was posed in placing isotopes in Mendeleev's periodic table as isotopes havethe same chemical properties but different atomic masses.

(3)The rise in atomic mass does not appear to be uniform when elements are arranged in an increasing order of atomic masses, It was not possible, therefore, to predict the number of elements that could be discovered between two heavy elements.

(4) Position of hydrogen: Hydrogen shows similarity with halogens (group VII). It is difficult to decide the correct position of hydrogen whether it is in the group of alkali metals (group I) or in the group of halogens (group VIІ).

मेंडेलीव्हच्या आवर्त सारणीची मर्यादा (Demerits of Mendeleev's Periodic Table):

(1) कोबाल्ट (Co) आणि निकेल (Ni) या मूलद्रव्यांचा पूर्णांक अणुभार सारखाच आहे. त्यामुळे त्यांची क्रमवारी ठरवताना मेंडेलीव्हच्या आवर्त सारणीत संभ्रम निर्माण झाला.

(2) आयसोटोप (समस्थानिके) मेंडेलीव्ह यांनी आवर्त सारणी मांडल्यानंतर खूप नंतर शोधण्यात आले. आयसोटोपांची रासायनिक गुणधर्मे सारखी असतात पण अणुभार वेगवेगळा असतो, त्यामुळे त्यांना आवर्त सारणीत कुठे ठेवावे, हा एक मोठा प्रश्न निर्माण झाला.

(3) अणुभारात होणारी वाढ नियमित नसते. मूलद्रव्ये अणुभाराच्या वाढत्या क्रमाने मांडल्यास त्यात सातत्य नसते. त्यामुळे दोन जड मूलद्रव्यांमध्ये अजून किती मूलद्रव्ये असू शकतात हे अचूक सांगता येत नव्हते.

(4) हायड्रोजनचे स्थान: हायड्रोजनचे गुणधर्म हॅलोजन गट (गट VII) शी मिळते-जुळते आहेत, पण ते अल्कली मेटल्स (गट I) मध्येही सामावले जाऊ शकते. त्यामुळे त्याचे योग्य स्थान ठरवणे कठीण झाले होते.