गणित आशययुक्त अध्यापन पद्धती | Bed Part 1 Sem 2

 

मेंडेलीव्हची आवर्तसारणी (Mendeleev’s Periodic table)

एका गावात एक हुशार रसायनशास्त्रज्ञ राहत होता. त्याचं नाव होतं दिमित्री मेंडेलीव्ह. तो नेहमी विचार करत असे, "हे जेवढे सारे मूलद्रव्य आहेत, त्यांची एक यादी असायला हवी ना? अशी यादी की जिथे त्यांच्या गुणधर्मांनुसार आपण त्यांना व्यवस्थित लावू शकू."
त्याने प्रत्येक मूलद्रव्याच्या गुणधर्मांचा अभ्यास केला. कोणाचे रंग कसे आहेत, कोणाचे संयोग कसे होतात, कोणत्या मूलद्रव्याने कोणत्या मूलद्रव्याशी संयोग करतो, आणि ते कशासारखे वागतात – हे सर्व त्याने तपासले.
एक दिवस तो रेल्वेने प्रवास करत असताना त्याला कल्पना सुचली. तो लगेच उतरला, एक मोठं कागद घेतलं, आणि त्या कागदावर त्याने सर्व मूलद्रव्यं त्याच्या अणुभारानुसार एकत्र मांडली. आणि असा तयार झाला "मेंडेलीव्हचा आवर्त सारणी"!

परिचय – मेंडेलीव्हची आवर्तसारणी म्हणजे काय

मेंडेलीव्ह हे रशियन रसायनशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी १८६९ मध्ये मूलद्रव्यांची पहिली आवर्तसारणी तयार केली. त्यांनी मूलद्रव्यांची मांडणी त्यांच्या अणुभाराच्या वाढत्या क्रमाने केली आणि एकाच गुणधर्म असणारी मूलद्रव्यं एका गटात ठेवली.
या मांडणीला म्हणतात – "मेंडेलीव्हची आवर्तसारणी".

महाराष्ट्र स्टेट बोर्डानुसार स्पष्टीकरण

१. मेंडेलीव्हने मूलद्रव्यांची मांडणी अणुभाराच्या वाढत्या क्रमाने केली.
Mendeleev arranged the elements in the increasing order of their atomic masses.

२. त्याने एकाच गुणधर्म असणारी मूलद्रव्यं एका गटात ठेवली.
He grouped together the elements having similar chemical properties.

३. जर कुठे काही जागा रिकामी वाटली, तर त्याने तिथे नवीन मूलद्रव्यं असतील असं भाकीत केलं.
If there was a gap in the table, he predicted that a new element would be discovered to fit in that place.

४. त्याने केलेली भाकीतं पुढे खरी ठरली. उदाहरणार्थ – गॅलियम (Ga), स्कॅँडियम (Sc), जर्मेनियम (Ge) ही मूलद्रव्यं नंतर शोधली गेली.
His predictions proved true. For example, elements like Gallium (Ga), Scandium (Sc), and Germanium (Ge) were discovered later.

५. त्याने कुल ६३ मूलद्रव्यं आपल्या सारणीत ठेवली होती.
He included a total of 63 elements in his periodic table.

६. आवर्तसारणीमध्ये त्याने आठ आवर्त (पंक्ती) आणि नऊ गट तयार केले होते.
He created eight periods (rows) and nine groups in the periodic table.

७. काही मूलद्रव्यांचे स्थान चुकीचं होतं कारण त्यांच्या अणुभारापेक्षा गुणधर्म जुळणं त्याच्यासाठी अधिक महत्त्वाचं होतं.
The position of some elements was incorrect because he gave more importance to chemical properties than to atomic mass.

८. हायड्रोजनचं ठिकाण त्याच्या गुणधर्मामुळे निश्चित करणं कठीण होतं.
It was difficult to assign a fixed position to hydrogen due to its unique properties.

९. मेंडेलीव्हच्या आवर्तसारणीने पुढील आधुनिक आवर्तसारणीसाठी पायाभूत काम केलं.
Mendeleev’s periodic table laid the foundation for the modern periodic table.

 

Notes In English

 

Mendeleev's Periodic table: The most important step in the classification of elements in Mendeleev's periodic table is the fundamental property of elements, namely, the atomic mass, as standard. He arranged 63 elements known at that time in an increasing order of their atomic masses. Then he transformed this into the periodic table of elements according to their physical and chemical properties. Mendeleev found that the elements with similar physical and chemical properties repeat after a definite interval.

 

Notes In Marathi

मेंडेलीव्हचे आवर्त सारणी: मेंडेलीव्ह यांच्या आवर्त सारणीतील मूलद्रव्यांच्या वर्गीकरणातील सर्वात महत्त्वाचे पाऊल म्हणजे मूलद्रव्यांचे मूलभूत गुणधर्म, म्हणजेच अणुभार हे प्रमाण मानणे. त्यांनी त्या वेळेस ज्ञात असलेली 63 मूलद्रव्ये अणुभाराच्या वाढत्या क्रमाने मांडली. त्यानंतर त्यांनी ही मांडणी मूलद्रव्यांच्या भौतिक व रासायनिक गुणधर्मांनुसार आवर्त सारणीत रूपांतरित केली. मेंडेलीव्ह यांनी असे आढळून आणले की समान भौतिक व रासायनिक गुणधर्म असलेली मूलद्रव्ये ठराविक अंतराने पुन्हा येतात.

Mendeleev's periodic law: The elements with physical and chemical properties are a periodic function of their atomic masses. मेंडेलीव्हचा आवर्त नियम: मूलद्रव्यांचे भौतिक व रासायनिक गुणधर्म हे त्यांच्या अणुभारांचे आवर्त फलन (periodic function) आहेत.

महत्त्वाचे संभाव्य प्रश्न व उत्तरे (मराठी व इंग्रजीत)

प्रश्न 1: मेंडेलीव्हने मूलद्रव्यांची मांडणी कशाच्या आधारे केली?
उत्तर: अणुभाराच्या वाढत्या क्रमाने.

Q1: On what basis did Mendeleev arrange the elements?
A: By increasing order of atomic mass.

 

प्रश्न 2: मेंडेलीव्हने रिकाम्या जागा का ठेवल्या?
उत्तर: भविष्यात शोधली जाणारी मूलद्रव्यं असतील असं भाकीत करून.

Q2: Why did Mendeleev leave some gaps in his table?
A: To predict elements that would be discovered in future.

 

प्रश्न 3: त्याच्या भाकीतांपैकी कोणती मूलद्रव्यं पुढे सापडली?
उत्तर: गॅलियम (Ga), स्कॅँडियम (Sc), जर्मेनियम (Ge)

Q3: Which elements were discovered later as predicted by Mendeleev?
A: Gallium (Ga), Scandium (Sc), Germanium (Ge)

प्रश्न 4: मेंडेलीव्हची आवर्तसारणी अपूर्ण का होती?
उत्तर: कारण त्यावेळी सर्व मूलद्रव्यं शोधली गेली नव्हती, व हायड्रोजनसारख्या मूलद्रव्यांचं स्थान निश्चित करणं कठीण होतं.

Q4: Why was Mendeleev's periodic table incomplete?
A: Because not all elements were discovered then, and some like hydrogen had ambiguous properties.

प्रश्न 5: मेंडेलीव्हच्या कार्याचा काय उपयोग झाला?
उत्तर: आधुनिक आवर्तसारणी तयार करण्यासाठी त्याचं कार्य मार्गदर्शक ठरलं.

Q5: What was the significance of Mendeleev’s work?
A: It laid the foundation for the modern periodic table.

परिचय शास्त्रज्ञांचा

१.संपूर्ण नाव:
दिमित्री इव्हानोव्हिच मेंडेलीव्ह

२. जन्म:
८ फेब्रुवारी १८३४ – टोबोल्स्क, सायबेरिया, रशिया

३. मृत्यू:
२ फेब्रुवारी १९०७ – सेंट पीटर्सबर्ग, रशिया

४. शिक्षण व करिअर:
मेंडेलीव्ह यांनी शिक्षण सेंट पीटर्सबर्ग येथून घेतले. ते रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक होते. त्यांनी विविध रासायनिक विषयांवर संशोधन केलं, परंतु त्यांचं सर्वात मोठं कार्य म्हणजे आवर्तसारणीची रचना.

५. वैज्ञानिक कार्य:
मेंडेलीव्ह यांनी इ.स. १८६९ साली मूलद्रव्यांची एक तर्कशुद्ध अशी आवर्तसारणी तयार केली. त्यांनी मूलद्रव्यांना त्यांच्या अणुभाराच्या वाढत्या क्रमाने मांडले. त्यांनी समान रासायनिक गुणधर्म असलेली मूलद्रव्यं एका गटात ठेवली.

६. विशेष वैशिष्ट्य:
त्यांनी काही ठिकाणी रिकाम्या जागा सोडल्या व अंदाज व्यक्त केला की अशा मूलद्रव्यं भविष्यात सापडतील. त्यांच्या या भाकितांवरूनच त्यांना एक महान वैज्ञानिक म्हणून मान्यता मिळाली. उदाहरणार्थ: गॅलियम (Ga), स्कॅँडियम (Sc), जर्मेनियम (Ge) ही मूलद्रव्यं त्यांच्या भाकितांनुसार नंतर शोधली गेली.

७. पुरस्कार आणि सन्मान:

·         त्यांना विविध रशियन व युरोपीय शास्त्रीय संस्थांकडून सन्मान मिळाले.

·         अनेक शाळा व प्रयोगशाळांना त्यांच्या नावाने ओळखले जाते.

·         मॅकअल्सन गोल्ड मेडल व इतर अनेक शास्त्रीय पुरस्कार मिळाले.

८. इतर कार्य:
मेंडेलीव्ह यांनी फिजिक्स, पेट्रोलियम उद्योग, स्फोटके, आणि शिक्षणतज्ज्ञ म्हणूनही मोठं योगदान दिलं. त्यांनी रूसी औद्योगिक धोरणांमध्येही सल्ला दिला होता.

९. मृत्यूनंतर गौरव:

·         त्यांच्या नावावरून एक मूलद्रव्यही नामित करण्यात आले आहे — मेंडेलीव्हिअम (Md).

·         २००९ हे वर्ष आंतरराष्ट्रीय शास्त्रज्ञ समुदायाकडून मेंडेलीव्ह वर्ष म्हणून साजरं करण्यात आलं.

१०. निष्कर्ष:
दिमित्री मेंडेलीव्ह हे रसायनशास्त्राच्या इतिहासातील एक महान वैज्ञानिक होते. त्यांचं कार्य केवळ मूलद्रव्यांची मांडणीपुरतं मर्यादित नसून विज्ञानाची पुढील दिशा ठरवणारं होतं. त्यांची आवर्तसारणी ही आधुनिक रसायनशास्त्राचा पाया मानली जाते.