मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण (Classification of elements)
.png) |
| मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण (Classification of elements) |
आपण आपल्या आजूबाजूला पाहतो तेव्हा अनेक वस्तू
वेगवेगळ्या धातू, अधातू किंवा संयुगांपासून बनलेल्या असतात. पण या सगळ्या वस्तूंच्या मूळात
कोणते घटक असतात? त्यांची संख्या किती आहे? आणि ते एकमेकांपासून कसे वेगळे किंवा समान असतात?
मानवी
इतिहासात शतकानुशतके शास्त्रज्ञांनी याच प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न
केला. मूलद्रव्ये म्हणजेच Elements—हे असे पदार्थ आहेत जे रासायनिक
दृष्टीने अजून लहान घटकांमध्ये विभागले जाऊ शकत नाहीत. सध्या सुमारे 118 मूलद्रव्ये ओळखली गेली आहेत. ही सगळी मूलद्रव्ये वेगवेगळी वैशिष्ट्ये
दर्शवतात—काही धातूसारखी असतात, काही अधातूसारखी, तर काहींमध्ये दोन्ही गुणधर्म असतात.
इतकी
विविधता असताना ही मूलद्रव्ये एका ठराविक क्रमाने कशी मांडता येतील? त्यामागे काय शिस्त किंवा नियम असतो?
हाच
प्रश्न सोडवण्यासाठी विविध शास्त्रज्ञांनी अनेक प्रयत्न केले आणि शेवटी ‘आवर्ती
वर्गीकरण’ हे एक शिस्तबद्ध व सुसंगत पद्धतीने मूलद्रव्ये मांडण्याचे उत्तर मिळाले.
याच प्रक्रियेतून "मेन्डेलीवचे आवर्ती सारणी" आणि "आधुनिक आवर्ती
सारणी" निर्माण झाली.
या
धड्यात आपण जाणून घेणार आहोत:
मूलद्रव्यांचे
महत्त्व व त्यांचे गुणधर्म
इतिहासातील
विविध वर्गीकरण पद्धती
मेन्डेलीवचे
वर्गीकरण व त्याची मर्यादा
आधुनिक
आवर्ती नियम व सारणीतील स्थान
मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण (Classification of elements)
मूलद्रव्य म्हणजे असे पदार्थ ज्याचे सर्व अणू एकाच प्रकारचे असतात.
विज्ञानाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात म्हणजे इ.स. 1800 च्या सुमारास केवळ 30 मूलद्रव्येच शास्त्रज्ञांना माहीत होती. परंतु विज्ञानाच्या सतत होत
गेलेल्या प्रगतीमुळे आज आपल्याला सुमारे 118 मूलद्रव्ये
ज्ञात आहेत.
ही
मूलद्रव्ये संख्येने जरी वाढली असली तरी त्यांचा अभ्यास करणे सोपे व्हावे, त्यात कोणता पद्धतशीर नमुना (pattern)
आहे का हे समजावे, यासाठी शास्त्रज्ञांनी
विविध पद्धतीने मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण करायला सुरुवात केली.
सुरुवातीला
मूलद्रव्यांना धातू आणि अधातू या दोन गटांमध्ये वर्गीकृत केले गेले.
पुढे अभ्यासाच्या अधारे ‘धातुसदृश’ (Metalloids) हा आणखी एक प्रकार लक्षात आला. जसजशी माहिती
वाढत गेली, तसतसे अधिक नेमके, शास्त्रीय
आणि गुणधर्मांवर आधारित वर्गीकरण गरजेचे वाटू लागले.
यामुळे
अनेक वैज्ञानिकांनी मूलद्रव्यांच्या गुणधर्मांवर आधारित वेगवेगळ्या वर्गीकरण
पद्धती विकसित केल्या. ह्याच प्रयत्नांतून पुढे मेन्डेलीवचे आवर्ती सारणी आणि
आधुनिक आवर्ती वर्गीकरण निर्माण झाले.
What are the types of matter
पदार्थाचे प्रकार (Types of Matter) हे त्याच्या घटक कणांच्या रचनेवर,
स्वरूपावर आणि गुणधर्मांवर आधारित ठरवले जातात.
१. स्थूल पदार्थ (Physical Matter):
स्थूल पदार्थांचे तीन प्रकार:
घन (Solid) – निश्चित आकार व
वस्तुमान असलेले.
उदा.: दगड, लाकूड, खवले,
लोखंड
द्रव (Liquid) – निश्चित वस्तुमान,
पण आकार नसतो. पातळीच्या आकारात राहतात.
उदा.: पाणी, दूध, तेल
वायू (Gas) – आकार व वस्तुमान
निश्चित नसते. संपूर्ण भांड्यात पसरतो.
उदा.: हवा, ऑक्सिजन, कार्बन
डायऑक्साइड
प्लाझ्मा (Plasma):
📘 प्लाझ्मा म्हणजे काय?
प्लाझ्मा म्हणजे अत्यंत गरम वायू, ज्यामध्ये अणूंचे
इलेक्ट्रॉन वेगळे होऊन मुक्त फिरत असतात. त्यामुळे हा वायू आयनीकृत (ionized) होतो,
म्हणजे त्यात धनायन (positive ions) व इलेक्ट्रॉन (electrons) स्वतंत्र
अस्तित्वात असतात.
⚡ प्लाझ्माचे गुणधर्म:
विद्युत प्रवाह वाहून नेऊ शकतो (conductive असतो) चुंबकीय
क्षेत्रांवर संवेदनशील असतो
अतिशय उच्च तापमानात तयार होतो
🔬 उदाहरणे:
सूर्य आणि तारे हे प्लाझ्माचे मोठे
उदाहरण आहेत
विजेचा कडकडाट (lightning)
What are the types of elements?
मूलद्रव्यांचे प्रकार (Types of
Elements)
१. धातू (Metals)
या मूलद्रव्यांमध्ये चमकदार (Shiny) असतात.
ऊर्जा व उष्णता चांगली
वाहून नेतात
(Good conductors of heat and electricity).
पडद्याने लवचिक (Malleable) आणि तारात लवचिक (Ductile) असतात,
म्हणजे लवचिकता असते.
साधारणपणे घन अवस्थेत असतात (Mercury हे अपवाद आहे,
ते द्रव आहे).
उदाहरणे: लोखंड (Fe), सोने (Au),
तांबे (Cu), दुधातपल (Aluminium).
२. अधातू (Non-metals)
यांना चमक नसतो (Dull appearance).
ऊर्जा आणि उष्णता कमी वाहून
नेतात (Poor
conductors).
सोडा, नाजूक आणि मोडण्यास
सोपे असतात (Brittle).
काही गॅस, काही घन, काही द्रव अवस्थेत असू शकतात.
उदाहरणे: ऑक्सिजन (O₂), कार्बन (C), जस्त (S),
क्लोरीन (Cl₂).
३. उपधातू (Metalloids)
धातू आणि अधातू यांचे गुणधर्म
दोन्ही असतात.
सेमीकंडक्टर (Semiconductor) म्हणून वापरले जातात
(विद्युत उपकरणांमध्ये महत्त्वाचे).
दिसायला थोडेसे चमकदार पण नाजूक
असतात.
उदाहरणे: सिलिकॉन (Si), बोरोन (B),
आर्सेनिक (As).
What are the smallest particles of matter called?
पदार्थाच्या सर्वात लहान कणांना अणू
(Atom) म्हणतात. The
smallest particles of matter are called atoms.
What is an Atom?
An atom is the smallest unit of a substance that
cannot be divided further by chemical means and still retains the properties of
that substance.
अणू म्हणजे काय?
अणू हा एखाद्या पदार्थाचा सर्वात लहान भाग असतो, जो अजून लहान भागांमध्ये विभागला जाऊ शकत नाही आणि तो त्या पदार्थाचे सर्व गुणधर्म ठेवतो.
إرسال تعليق