ज्ञान आणि अभ्यासक्रम भाग - 1
ज्ञान हा मानवाच्या संपूर्ण विकासात एक महत्त्वाचा घटक मानला जातो. ज्ञानाची व्याख्या करताना असे म्हणता येईल की, ज्ञान म्हणजे एखाद्या गोष्टीबाबत सुसंगत, स्पष्ट आणि तर्कसंगत माहितीची प्राप्ती होय. हे अनुभव, निरीक्षण, वाचन, चर्चासत्र, प्रयोग अशा विविध मार्गांनी प्राप्त होऊ शकते. ज्ञान हे व्यक्तीला विवेकशील बनवते आणि त्याच्या विचारसरणीत गुणवत्ता निर्माण करते. ज्ञानाच्या प्रकारांमध्ये तात्त्विक, प्रयोगात्मक, वैज्ञानिक, धार्मिक, सांस्कृतिक व सामाजिक ज्ञानांचा समावेश होतो. प्रत्येक प्रकाराचे ज्ञान व्यक्तीच्या जीवनातील वेगवेगळ्या बाबींशी निगडीत असते.
ज्ञानाची प्रमुख वैशिष्ट्ये म्हणजे त्याचा सतत बदलत असलेला स्वभाव, उपयोगितावादी दृष्टिकोन, अनुभवावर आधारित असणे, आणि ज्ञानाच्या आधारे जीवनात निर्णय घेणे. ज्ञान हे केवळ पुस्तकी स्वरूपात न राहता प्रत्यक्ष जीवनातील अनुभवातून विकसित होते. त्यामुळेच आजच्या शिक्षणपद्धतीत ज्ञानाचे प्रत्यक्ष जीवनाशी नाते अधिक घट्ट करण्यावर भर दिला जातो.
अभ्यासक्रम हा शिक्षणपद्धतीतील एक अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. अभ्यासक्रम म्हणजे शिक्षणसंस्थेने दिलेले एक रचनात्मक दस्तऐवज किंवा आराखडा होय, ज्यात विद्यार्थ्यांना कोणत्या बाबी शिकवायच्या आहेत, कशा पद्धतीने शिकवायच्या आहेत, याचे सविस्तर नियोजन केलेले असते. अभ्यासक्रमाच्या माध्यमातून शिक्षक, विद्यार्थी आणि पालक यांना शिक्षणाच्या दिशेचा मार्गदर्शक मिळतो.
अभ्यासक्रमाची रचना करताना विविध घटक विचारात घेतले जातात. त्यामध्ये समाजाची गरज, विद्यार्थी केंद्रितता, शैक्षणिक उद्दिष्टे, जीवनाशी संबंध, ज्ञानाची उपयुक्तता, विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास, आणि मूल्यमापन पद्धती या बाबी अंतर्भूत असतात. अभ्यासक्रमाचे स्वरूप व्यापक आणि लवचिक असणे आवश्यक असते जेणेकरून त्याचा उपयोग विविध प्रकारच्या विद्यार्थ्यांसाठी करता येईल.
अभ्यासक्रमाचे प्रकार देखील विविध असतात. पारंपरिक अभ्यासक्रम, क्रियाकेंद्रित अभ्यासक्रम, मूल्यमूलक अभ्यासक्रम, विषयकेंद्रित अभ्यासक्रम, विद्यार्थी केंद्रित अभ्यासक्रम हे त्याचे काही प्रमुख प्रकार आहेत. प्रत्येक प्रकारामध्ये काही विशिष्ट उद्दिष्टे आणि तत्त्वे असतात. उदा. क्रियाकेंद्रित अभ्यासक्रमात प्रत्यक्ष कृतीवर भर असतो, तर मूल्यमूलक अभ्यासक्रमात नैतिक व सामाजिक मूल्यांच्या विकासावर भर दिला जातो.
शिक्षणाच्या आजच्या बदलत्या संदर्भात अभ्यासक्रम हे केवळ ज्ञानदानाचे साधन न राहता व्यक्तिमत्त्व विकासाचे एक प्रभावी साधन बनले आहे. त्यामुळेच अभ्यासक्रमाचे नियोजन करताना केवळ शैक्षणिक गरजा नाही तर भावनिक, सामाजिक, आणि मानसिक विकासाच्या गरजांचाही विचार केला जातो.
शेवटी, अभ्यासक्रम आणि ज्ञान यांचे अतूट नाते आहे. ज्ञानाच्या आधारे अभ्यासक्रम तयार होतो आणि अभ्यासक्रमाच्या माध्यमातून ज्ञान प्राप्त होते. हे परस्परपूरक नाते शैक्षणिक गुणवत्तेच्या विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
ज्ञान ही संकल्पना केवळ माहितीवर आधारित नसते, तर ती अनुभव, आकलन, आचरण आणि विवेकशीलतेचा समावेश असलेली प्रक्रिया असते. ज्ञान हे सतत विकसित होत असते. नव्या परिस्थितींनुसार, विज्ञान व तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीनुसार, समाजातील बदलांनुसार ज्ञानाच्या स्वरूपात बदल घडतो. म्हणूनच ज्ञान ही स्थिर संकल्पना नसून ती गतिशील आणि बदलत्या स्वरूपाची आहे. शैक्षणिक प्रक्रियेत ज्ञान हे केवळ पाठांतरासाठी नसते, तर त्याचा उपयोग विद्यार्थ्यांच्या समज, निर्णयक्षमता, आणि समस्यांवर उपाय शोधण्याच्या क्षमतेच्या विकासासाठी होतो.
ज्ञानाचे स्त्रोत हे विविध प्रकारचे असू शकतात. यामध्ये प्राचीन शास्त्र, धार्मिक ग्रंथ, वैज्ञानिक संशोधन, समाजशास्त्रीय अभ्यास, आणि व्यक्तिगत अनुभव यांचा समावेश होतो. शिक्षकाच्या भूमिकेमध्ये ज्ञानसाधनाचे माध्यम म्हणून कार्य करणे महत्त्वाचे ठरते. शिक्षक विद्यार्थ्यांना ज्ञान मिळवण्याचे, विचार करण्याचे, विश्लेषण करण्याचे व शंका निरसन करण्याचे मार्ग दाखवतो.
शिक्षण क्षेत्रात अभ्यासक्रम हा एक केंद्रबिंदू मानला जातो. अभ्यासक्रम म्हणजे ठराविक उद्दिष्टांची पूर्तता करणारा, नियोजनबद्ध आणि रचनात्मक शिक्षण आराखडा होय. यामध्ये कोणती शैक्षणिक उद्दिष्टे साध्य करायची आहेत, त्यासाठी कोणत्या गोष्टी शिकवायच्या आहेत, कशा पद्धतीने शिकवायच्या आहेत, याचे स्पष्ट मार्गदर्शन असते. अभ्यासक्रम हा राष्ट्रीय धोरणे, शैक्षणिक आयोगांचे अहवाल, विद्यार्थ्यांच्या गरजा, आणि सामाजिक व सांस्कृतिक स्थितीनुसार आखला जातो.
अभ्यासक्रमाची वैशिष्ट्ये म्हणजे उद्दिष्टनिष्ठता, योजनाबद्धता, सुसंगतता, विकासात्मक दृष्टिकोन आणि मूल्यमापनाचा अंतर्भाव. आजच्या शिक्षणात केवळ विषय शिकवणे एवढेच उद्दिष्ट नसून मूल्यशिक्षण, कौशल्यविकास, सामाजिक समंजसपणा, पर्यावरण संवेदना, आणि नागरिकत्वाचे भान निर्माण करणे हे देखील अभ्यासक्रमाचे उद्दिष्ट असते.
अभ्यासक्रमाची अंमलबजावणी करताना शिक्षक, संस्था, पालक आणि विद्यार्थी या सर्व घटकांचे योगदान महत्त्वाचे असते. शिक्षक हा केवळ शिकवणारा नसून तो मार्गदर्शक, संशोधक, आणि सर्जनशील मार्गदर्शक म्हणून कार्य करतो. अभ्यासक्रमाची यशस्वी अंमलबजावणी करण्यासाठी अध्यापनपद्धती, पाठ्यपुस्तके, सहाय्यक साधने, तंत्रज्ञानाचा वापर, व नियमित मूल्यमापन आवश्यक असते.
शैक्षणिक अभ्यासक्रमाचे नियोजन करताना त्या त्या विद्यार्थ्याच्या वयानुसार, आकलनशक्तीनुसार, आणि सामाजिक पार्श्वभूमीनुसार ते समर्पक असणे आवश्यक आहे. आजच्या काळात 'समावेशी शिक्षण', 'बहुभाषिकता', 'राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020' या संकल्पनांना अनुसरून अभ्यासक्रम विकसित केला जात आहे.
ज्ञान आणि अभ्यासक्रम यामध्ये परस्परपूरकता आहे. अभ्यासक्रम हा ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी एक साधन आहे. पण अभ्यासक्रमातील ज्ञान केवळ पुस्तकी स्वरूपाचे न राहता ते कृतीशील, जीवनोपयोगी आणि मूल्याधारित असावे लागते. त्यामुळेच शिक्षणाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी ज्ञान व अभ्यासक्रम यामध्ये समतोल व सातत्य असणे आवश्यक असते.
हवे असल्यास पुढील भागात 'ज्ञानाची तत्त्वे', 'अभ्यासक्रम विकासाची प्रक्रिया', किंवा 'राष्ट्रीय स्तरावर अभ्यासक्रम विकास करणाऱ्या संस्थांची माहिती' देखील सविस्तर देता येईल. सांगितले की लगेच तयार करून देतो.
खाली "ज्ञान आणि अभ्यासक्रम भाग - 1" या विषयावर आधारित महत्त्वाचे प्रश्न व त्यांची सविस्तर उत्तरे दिली आहेत. हे उत्तर दीर्घ स्वरूपात असून परीक्षा तयारीसाठी उपयुक्त ठरतील.
प्रश्न 1: ज्ञान म्हणजे काय? त्याचे स्वरूप स्पष्ट करा.
उत्तर:
ज्ञान म्हणजे अनुभव, निरीक्षण, चिंतन, अभ्यास, प्रयोग व विश्लेषण यांद्वारे मिळणारी अशी सुसंगत व विवेकाधारित माहिती जी व्यक्तीच्या विचारशक्तीला, समजण्याच्या क्षमतेला, आणि निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेला मार्गदर्शन करते. ज्ञान केवळ माहिती नसून ती एक आकलन, विवेचन व कृतीशीलता यांची एक सुसंस्कृत प्रक्रिया असते.
ज्ञानाचे स्वरूप हे गतिशील, परिवर्तनशील आणि अनुभवाधारित असते. प्रत्येक व्यक्तीचे ज्ञान हे वेगवेगळ्या मार्गांनी मिळते. काही वेळा ज्ञान पुस्तकी असते, तर काही वेळा ते अनुभवावर आधारित असते. उदा. प्रयोगशाळेतील प्रयोगातून मिळणारे ज्ञान हे वैज्ञानिक ज्ञान मानले जाते. ज्ञानाचे प्रमुख स्रोत म्हणजे अनुभव, परंपरा, शास्त्र, गुरु, ग्रंथ, समाज आणि तंत्रज्ञान.
ज्ञानाच्या विविध प्रकारांमध्ये धार्मिक ज्ञान, वैज्ञानिक ज्ञान, तात्त्विक ज्ञान, व्यवहारिक ज्ञान, सामाजिक ज्ञान, नैतिक ज्ञान, सांस्कृतिक ज्ञान अशा प्रकारांचा समावेश होतो. या सर्व प्रकारांचे ज्ञान मानवी जीवनाच्या विविध अंगांशी संबंधित असते. त्यामुळेच ज्ञान ही एक संकल्पना केवळ वैयक्तिक नसून ती सामाजिक आणि सार्वत्रिक स्वरूपाचीही आहे.
प्रश्न 2: अभ्यासक्रम म्हणजे काय? अभ्यासक्रमाचे स्वरूप स्पष्ट करा.
उत्तर:
अभ्यासक्रम म्हणजे विद्यार्थ्यांना शिक्षण प्रक्रियेद्वारे दिले जाणारे नियोजित, रचनात्मक आणि उद्दिष्टपूर्ण ज्ञान, कौशल्य, मूल्य व अनुभव यांचे एक परिपूर्ण नियोजन होय. हे एक शिक्षणविषयक आराखडा असून त्यात अध्यापनाच्या पद्धती, अभ्यासविषयांची निवड, मूल्यांकन पद्धती व शिक्षकाच्या भूमिकेचा समावेश असतो.
अभ्यासक्रमाचे स्वरूप हे व्यापक, लवचिक आणि जीवनाशी संबंधित असावे लागते. त्यात सामाजिक गरजांचा, विद्यार्थ्यांच्या विकासाच्या टप्प्यांचा व राष्ट्रीय धोरणांचा विचार करून रचना केली जाते. अभ्यासक्रमामध्ये फक्त पुस्तकी ज्ञान देण्यावर भर न देता, विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासावर भर दिला जातो.
आजचा अभ्यासक्रम हा केवळ परीक्षाकेंद्रित नसून कृतीशील शिक्षण, उपक्रम, प्रकल्प, प्रात्यक्षिक, सहशालेय उपक्रम, मूल्यशिक्षण आणि जीवनकौशल्य या बाबींना देखील प्राधान्य देतो. त्यामुळे तो विद्यार्थ्यांचे ज्ञानवृद्धी तर करतोच, पण त्याचबरोबर त्यांचे भावनिक, सामाजिक, शारीरिक व बौद्धिक विकासाचे साधनही बनतो.
प्रश्न 3: ज्ञान व अभ्यासक्रम यांच्यातील संबंध स्पष्ट करा.
उत्तर:
ज्ञान व अभ्यासक्रम यांच्यात घनिष्ठ आणि पूरक संबंध असतो. ज्ञान हे शिक्षणाचे मूलभूत उद्दिष्ट आहे आणि अभ्यासक्रम हे त्या ज्ञानाची प्राप्ती घडवून आणणारे साधन आहे. यामुळेच ज्ञान हे अभ्यासक्रमाच्या मध्यवर्ती ठिकाणी असते.
अभ्यासक्रमाच्या रचनेमध्ये कोणते ज्ञान विद्यार्थ्यांना दिले जावे, कोणत्या पद्धतीने ते दिले जावे, कशा प्रकारे ते मूल्यांकन करावे हे सर्व ज्ञानावरच अवलंबून असते. अभ्यासक्रम हे ज्ञानाच्या वितरणाचे आणि व्यवस्थापनाचे साधन असते. जर योग्य अभ्यासक्रम नसेल, तर ज्ञानाचे प्रभावी संप्रेषण होऊ शकत नाही.
ज्ञानाच्या आधारे अभ्यासक्रम ठरतो, आणि अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीद्वारे ज्ञान विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचते. त्यामुळे दोघेही एकमेकांशिवाय अपूर्ण आहेत. अभ्यासक्रमामध्ये दिले जाणारे ज्ञान हे विद्यार्थ्यांच्या वय, आकलनशक्ती, सामाजिक पार्श्वभूमी आणि जीवनातील गरजांनुसार असावे लागते. जर अभ्यासक्रमात जीवनसापेक्ष व उपयुक्त ज्ञान नसेल, तर विद्यार्थ्यांना ते अव्यवहार्य वाटते. म्हणूनच आधुनिक अभ्यासक्रमात कृतीशील व अनुभवाधारित ज्ञानावर भर दिला जातो.
प्रश्न 4: अभ्यासक्रम रचनेत विचारात घेतले जाणारे घटक कोणते आहेत? स्पष्ट करा.
उत्तर:
अभ्यासक्रम रचनेच्या प्रक्रियेमध्ये अनेक महत्त्वाचे घटक विचारात घेतले जातात. या घटकांमुळे अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासास पूरक ठरतो.
सर्वप्रथम, समाजाची गरज हा अभ्यासक्रम रचनेतील एक प्रमुख घटक आहे. समाजात आवश्यक असलेल्या कौशल्यांची माहिती घेऊन अभ्यासक्रम तयार केला जातो, जेणेकरून विद्यार्थी भविष्यात समाजासाठी उपयोगी ठरतील.
दुसरा घटक म्हणजे विद्यार्थ्यांचे वय, आकलनशक्ती, मानसिक आणि शारीरिक पातळी. लहान मुलांसाठी असलेला अभ्यासक्रम व प्रौढ विद्यार्थ्यांसाठी असलेला अभ्यासक्रम वेगळा असतो कारण त्यांची शैक्षणिक गरजा वेगळ्या असतात.
तिसरा घटक म्हणजे राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणे आणि शैक्षणिक आयोगांचे मार्गदर्शन. उदा. नवीन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 नुसार अभ्यासक्रमात जीवनकौशल्य, डिजिटल साक्षरता, आणि बहुभाषिक शिक्षणाचा समावेश केला जात आहे.
चौथा घटक म्हणजे मूल्यशिक्षण. विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिकता, देशप्रेम, सहिष्णुता, सामाजिक समतेची जाणीव, आणि पर्यावरण संवेदना निर्माण करणारे घटक अभ्यासक्रमात अंतर्भूत केले जातात.
अभ्यासक्रम हे उद्दिष्टाधिष्ठित असले पाहिजे. अभ्यासक्रम रचताना शिक्षणाच्या उद्दिष्टांची पूर्तता कशी होईल याचे भान ठेवले जाते. म्हणूनच अभ्यासक्रमाचा प्रत्येक भाग उद्दिष्टांसोबत सुसंगत असतो.
प्रश्न 5: आजच्या काळातील अभ्यासक्रमात आलेले बदल कोणते? उदाहरणासह स्पष्ट करा.
उत्तर:
आजच्या काळात अभ्यासक्रमामध्ये अनेक महत्त्वाचे बदल घडून आले आहेत. हे बदल केवळ विषयांच्या स्वरूपातच नव्हे तर अध्यापन पद्धती, मूल्यमापन पद्धती, आणि विद्यार्थी केंद्रिततेच्या दृष्टीनेही घडले आहेत.
पहिला मोठा बदल म्हणजे पारंपरिक विषयाभिमुख अभ्यासक्रमाऐवजी विद्यार्थ्यांच्या जीवनाशी संबंधित व उपयोगी विषयांचा समावेश केला गेला आहे. उदा. आरोग्य शिक्षण, पर्यावरण शिक्षण, माहिती तंत्रज्ञान, जीवनकौशल्ये, डिजिटल साक्षरता हे विषय आधुनिक अभ्यासक्रमात अंतर्भूत केले गेले आहेत.
दुसरा बदल म्हणजे अध्यापन पद्धतीतील क्रियाशीलता. पूर्वी अभ्यासक्रम शिकवताना शिक्षक केंद्रित पद्धती वापरली जायची. आता मात्र विद्यार्थी केंद्रित, प्रकल्पाधारित, आणि कृती आधारित पद्धतीचा वापर होत आहे. विद्यार्थ्यांनी स्वतः अनुभव घेऊन शिकावे हा उद्देश आहे.
तिसरा बदल म्हणजे मूल्यमापन प्रणालीतील बदल. आता फक्त परीक्षेमुळे मूल्यमापन न करता विद्यार्थ्यांच्या संपूर्ण वर्षभराच्या कामगिरीचे, प्रकल्पांचे, सहभागाचे व निरीक्षणाचे मूल्यमापन केले जाते. यामुळे विद्यार्थी परीक्षेचा ताण न घेता स्वाभाविक पद्धतीने शिकतो.
अशा प्रकारे आधुनिक अभ्यासक्रम हा अधिक समावेशक, जीवनाशी संबंधित, मूल्याधारित, आणि विद्यार्थ्यांच्या संपूर्ण विकासाला पूरक ठरत आहे.
प्रश्न 6: ज्ञानाची वैशिष्ट्ये कोणती आहेत? स्पष्टीकरण द्या.
उत्तर:
ज्ञान ही संकल्पना अत्यंत व्यापक व सखोल आहे. मानवी आयुष्यातील प्रत्येक कृती ही ज्ञानावर आधारलेली असते. त्यामुळे ज्ञानाची अनेक वैशिष्ट्ये स्पष्ट केली जातात.
ज्ञान हे अनुभवाधारित असते. व्यक्ती आपल्या आजूबाजूच्या जगाचे निरीक्षण करते, विविध अनुभव घेत असते आणि त्यातूनच ज्ञान प्राप्त करते. हे अनुभव पुस्तकी स्वरूपाचे असू शकतात, किंवा प्रत्यक्ष कृतीतून मिळालेल्या असू शकतात.
ज्ञान हे गतिशील व बदलत्या स्वरूपाचे असते. कालानुरूप ज्ञानात बदल होतात. पूर्वीच्या काळात जी माहिती ज्ञान म्हणून वापरली जायची, ती आजच्या काळात कालबाह्य ठरू शकते. उदा. विज्ञानातील अनेक संकल्पना नव्या संशोधनामुळे बदलतात.
ज्ञान हे वैयक्तिक आणि सामाजिक असते. वैयक्तिक ज्ञान म्हणजे व्यक्तीचे स्वतःचे आकलन व अनुभव, तर सामाजिक ज्ञान म्हणजे समाजाच्या चालीरीती, परंपरा, इतिहास, धर्म इत्यादी बाबतीतील ज्ञान. व्यक्ती दोन्ही प्रकारचे ज्ञान वापरून निर्णय घेते.
ज्ञान हे सत्यशोधक आणि विवेकाधिष्ठित असते. खरे ज्ञान हे अंधश्रद्धा, अज्ञान आणि असत्य यांचा नाश करते. त्यामुळे ज्ञान हे माणसाला तार्किक विचार करण्यास प्रवृत्त करते.
ज्ञान हे उद्दिष्टपूर्ण असते. शिक्षणात दिले जाणारे ज्ञान हे ठराविक उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी दिले जाते. शिक्षणाच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना जीवनोपयोगी ज्ञान दिले जाते.
प्रश्न 7: शैक्षणिक ज्ञान व व्यवहारिक ज्ञान यामध्ये काय फरक आहे? स्पष्ट करा.
उत्तर:
शैक्षणिक ज्ञान व व्यवहारिक ज्ञान यामध्ये ठळक फरक आहे, परंतु दोन्ही प्रकारचे ज्ञान परस्परपूरक असतात. शैक्षणिक ज्ञान म्हणजे शालेय किंवा औपचारिक शिक्षण पद्धतीने मिळवलेले ज्ञान. हे ज्ञान पुस्तकांद्वारे, शिक्षकांद्वारे, प्रयोगशाळेद्वारे मिळते. यामध्ये वैज्ञानिक संकल्पना, गणिती सूत्रे, ऐतिहासिक घटना, भाषा कौशल्ये इत्यादींचा समावेश असतो.
दुसरीकडे, व्यवहारिक ज्ञान हे प्रत्यक्ष अनुभवातून मिळते. व्यक्ती जेव्हा एखादी गोष्ट स्वतः करून पाहते, चुका करते, त्यातून शिकते, तेव्हा हे ज्ञान तयार होते. उदा. शिजवण्याचे कृतीमधून मिळणारे ज्ञान, वाहन चालवण्याचे कौशल्य, झाडे लावण्याची पद्धत इत्यादी व्यवहारिक ज्ञानात येते.
शैक्षणिक ज्ञान हे सिद्धांतप्रधान असते, तर व्यवहारिक ज्ञान हे कृतीप्रधान असते. एक विद्यार्थी वर्गात तंत्रज्ञानाबद्दल वाचू शकतो, पण ते प्रत्यक्ष वापरण्याचे कौशल्य त्याला प्रयोगातूनच मिळते. त्यामुळे दोन्ही ज्ञान प्रकार एकत्रित झाल्यास विद्यार्थी अधिक सक्षम बनतो.
प्रश्न 8: अभ्यासक्रमाचा विद्यार्थी विकासात काय उपयोग होतो? स्पष्टीकरण द्या.
उत्तर:
अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी अत्यंत महत्त्वाचा असतो. अभ्यासक्रमाच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक ज्ञान तर मिळतेच, पण त्याचबरोबर मानसिक, सामाजिक, नैतिक आणि भावनिक विकास देखील साधला जातो.
अभ्यासक्रमातून विद्यार्थ्यांमध्ये तार्किक विचार, समस्या सोडवण्याची क्षमता, निर्णयक्षमता व संप्रेषण कौशल्ये विकसित होतात. यामुळे त्यांना भविष्यातील आव्हानांना सामोरे जाणे सोपे जाते.
आधुनिक अभ्यासक्रमामध्ये केवळ पुस्तकी ज्ञान न देता प्रकल्प कार्य, गटचर्चा, उपक्रम, खेळ, कला आणि जीवन कौशल्यावर भर दिला जातो. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास, सहकार्य, नेतृत्वगुण व सर्जनशीलता निर्माण होते.
नैतिक मूल्यांचा समावेश अभ्यासक्रमात असल्यामुळे विद्यार्थी योग्य-अयोग्य गोष्टींचा विवेक करताना सक्षम होतात. त्यांच्यात समाजाप्रती जबाबदारीची भावना निर्माण होते.
अभ्यासक्रम हे एक साधन असून त्याचा योग्य वापर केल्यास विद्यार्थी केवळ परीक्षेसाठी नव्हे तर जीवनासाठी तयार होतो.
प्रश्न 9: शिक्षकाच्या भूमिकेत अभ्यासक्रमाच्या दृष्टीने कोणते बदल झाले आहेत?
उत्तर:
पूर्वी शिक्षक हा ज्ञान देणारा एकमेव स्रोत मानला जात असे. अभ्यासक्रमही शिक्षककेंद्रित असायचा. पण आज अभ्यासक्रमात विद्यार्थी केंद्रितता वाढल्याने शिक्षकाची भूमिका पारंपरिक शिक्षकापासून मार्गदर्शक, सल्लागार, आणि सह-अध्येता अशी बदलली आहे.
आजचा शिक्षक फक्त ज्ञान देत नाही, तर विद्यार्थ्यांना विविध कौशल्ये शिकवतो, त्यांना आत्मनिर्भर बनवतो. शिक्षक विद्यार्थ्यांना प्रश्न विचारायला शिकवतो, अनुभवातून शिकण्यास प्रवृत्त करतो, व त्यांच्या गतीनुसार शिक्षण देतो.
अभ्यासक्रमाच्या अंमलबजावणीत शिक्षक अध्यापन पद्धती ठरवतो, मूल्यांकन करतो, पालकांशी संवाद ठेवतो व विद्यार्थी केंद्रित उपक्रम राबवतो. यामुळे शिक्षकाची भूमिका बहुआयामी झाली आहे.
तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे शिक्षक आता ई-शिक्षण, व्हिडीओ, प्रेझेंटेशन, ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म यांचा वापर करून विद्यार्थ्यांसोबत सक्रिय सहभाग घेतो. त्यामुळे अभ्यासक्रम जास्त प्रभावी ठरतो.
प्रश्न 10: राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण (NEP 2020) नुसार अभ्यासक्रमामध्ये काय बदल झाले आहेत?
उत्तर:
राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 नुसार शिक्षण क्षेत्रात अनेक मूलभूत सुधारणा सुचवण्यात आल्या आहेत. अभ्यासक्रमाबाबतही अनेक सकारात्मक बदल केले गेले आहेत.
या धोरणानुसार अभ्यासक्रम अधिक लवचिक, विद्यार्थ्यांच्या आवडीचा, आणि अनुभवाधारित केला जाणार आहे. चार टप्प्यांची रचना (5+3+3+4) स्वीकारली गेली आहे, ज्यात मुलांच्या वयानुसार अभ्यासक्रमाची आखणी केली जाईल.
NEP 2020 नुसार विद्यार्थ्यांच्या संकल्पनात्मक समजुतींवर भर दिला जातो. पाठांतराऐवजी समजून घेण्यावर अधिक लक्ष दिले जाईल. त्यामुळे अभ्यासक्रमात कृतीशील शिक्षण, प्रकल्प, समस्या सोडवणे, चर्चा, आणि उपक्रमांचा समावेश करण्यात आला आहे.
कला, संगीत, शारीरिक शिक्षण यांनाही मुख्य प्रवाहात आणून विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाला चालना दिली जात आहे. बहुभाषिक शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यात आले आहे.
तसेच डिजिटल शिक्षण, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, कोडींग यासारख्या विषयांचा समावेश करून विद्यार्थ्यांना 21व्या शतकाच्या गरजांसाठी तयार करण्यात येत आहे. त्यामुळे अभ्यासक्रम अधिक सुसंगत, समृद्ध आणि सर्वसमावेशक झाला आहे.
प्रश्न 11: अभ्यासक्रमाची उद्दिष्टे काय असतात? स्पष्टीकरण द्या.
उत्तर:
अभ्यासक्रम रचनेमागे काही निश्चित उद्दिष्टे असतात. ही उद्दिष्टे शिक्षणाच्या व्यापक हेतूंशी सुसंगत असावीत, तसेच विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासास पूरक असावीत. अभ्यासक्रमातील उद्दिष्टे विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक, सामाजिक, भावनिक, बौद्धिक आणि नैतिक विकासासाठी ठरवलेली असतात.
प्रथम उद्दिष्ट म्हणजे विद्यार्थ्यांना ज्ञानाची मूलभूत तत्त्वे समजावून देणे. म्हणजेच, विषयाच्या आधारभूत संकल्पना, सिद्धांत, नियम आणि प्रक्रिया यांची सखोल समज निर्माण करणे.
दुसरे उद्दिष्ट म्हणजे जीवनोपयोगी कौशल्यांचा विकास करणे. यात संवाद कौशल्य, समस्या सोडवण्याची क्षमता, संघटनात्मक कार्यपद्धती, नेतृत्वगुण यांचा समावेश होतो.
तिसरे उद्दिष्ट म्हणजे विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन, संशोधनाची रुची आणि विवेकाधारित विचारशक्ती निर्माण करणे.
चौथे उद्दिष्ट म्हणजे विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिक मूल्यांची जाणीव निर्माण करणे. म्हणजेच, सामाजिक जबाबदारी, सहकार्य, सत्यनिष्ठा, सहिष्णुता, समानता यांसारख्या मूल्यांचा अंतर्भाव अभ्यासक्रमातून केला जातो.
पाचवे उद्दिष्ट म्हणजे विद्यार्थ्यांमध्ये सर्जनशीलता, आत्मविश्वास आणि स्वावलंबन या गुणांचा विकास करणे.
या सर्व उद्दिष्टांमुळे अभ्यासक्रम एक केवळ ज्ञान देणारे साधन न राहता, व्यक्तिमत्त्व विकासाचे प्रभावी माध्यम ठरते.
प्रश्न 12: अभ्यासक्रम रचनेमध्ये समाजाची भूमिका काय आहे?
उत्तर:
अभ्यासक्रम ही समाजाची गरज आणि प्रतिबिंब असते. समाज जसा बदलत जातो, तशी अभ्यासक्रमाची रचना देखील बदलत राहते. समाजातील बदलत्या आर्थिक, तांत्रिक, सांस्कृतिक आणि राजकीय घटकांचा अभ्यासक्रमावर थेट परिणाम होतो.
समाजातील मूल्ये, संस्कृती, परंपरा आणि गरजा यांचा अभ्यासक्रम रचनेत विचार केला जातो. उदाहरणार्थ, जर समाजात स्त्रीशिक्षणाबद्दल जागरूकता वाढली असेल, तर अभ्यासक्रमात स्त्रीसशक्तीकरण, समानता आणि लैंगिक शिक्षणासारख्या घटकांचा समावेश केला जातो.
समाजातील व्यावसायिक गरजांनुसार अभ्यासक्रमात नवे विषय, कौशल्ये आणि तंत्रज्ञानाचा समावेश केला जातो. यामुळे विद्यार्थी समाजाशी सुसंगत राहतात आणि त्यांच्या नोकरीच्या संधी वाढतात.
समाजातील विविध घटक – पालक, स्थानिक समुदाय, शैक्षणिक संस्था, स्वयंसेवी संस्था – हे सर्व अभ्यासक्रम रचनेत थेट वा अप्रत्यक्ष सहभागी असतात. ते अभिप्राय देतात, गरजा व्यक्त करतात आणि अभ्यासक्रम विकास प्रक्रियेत योगदान देतात.
समाजाच्या अपेक्षा पूर्ण करणारा अभ्यासक्रमच खरा प्रभावी ठरतो. त्यामुळे समाज आणि अभ्यासक्रम यांच्यात घनिष्ट नाते असते.
प्रश्न 13: विविध शैक्षणिक पातळ्यांवर अभ्यासक्रम रचनेची गरज का असते?
उत्तर:
विविध शैक्षणिक पातळ्यांवर म्हणजेच प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च माध्यमिक आणि उच्च शिक्षण या टप्प्यांवर अभ्यासक्रम रचना वेगवेगळी असते कारण प्रत्येक टप्प्यावर विद्यार्थ्यांची वय, समज, गरजा आणि क्षमता भिन्न असतात.
प्राथमिक पातळीवर मुलांची जिज्ञासा, बौद्धिक क्षमता, आणि शिकण्याची शैली लक्षात घेऊन आकर्षक, कृतीशील, आणि अनुभवाधारित अभ्यासक्रम तयार केला जातो. यामध्ये गोष्टी, खेळ, प्रकल्प, आणि चित्रांचा अधिक वापर होतो.
माध्यमिक पातळीवर विद्यार्थ्यांमध्ये थोडी प्रगल्भता येते. त्यामुळे अभ्यासक्रमात सखोल संकल्पना, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, तर्कशुद्ध विचार आणि व्यक्तिमत्त्व विकास यावर भर दिला जातो.
उच्च माध्यमिक पातळीवर विद्यार्थ्यांचे करिअर निश्चित करण्याच्या दृष्टीने अभ्यासक्रम आखला जातो. यामध्ये विशिष्ट विषयांचा सखोल अभ्यास, प्रात्यक्षिके, प्रयोग, आणि स्वयंपूर्ण अध्ययन पद्धती यांचा समावेश असतो.
उच्च शिक्षणात अभ्यासक्रम अधिक संशोधनात्मक, विश्लेषणात्मक व व्यावसायिक स्वरूपाचा असतो. यामध्ये विद्यार्थ्यांना स्वतंत्र विचार, सृजनशीलता, आणि रोजगारक्षमतेसाठी तयार केले जाते.
या सर्व स्तरांवरील अभ्यासक्रम एकमेकांशी सुसंगत असावा लागतो, जेणेकरून शिक्षण ही सातत्यपूर्ण प्रक्रिया राहील.
प्रश्न 14: अभ्यासक्रमाची मूलतत्त्वे कोणती असतात? विस्तृत समज द्या.
उत्तर:
अभ्यासक्रमाची रचना करताना काही मूलतत्त्वांचा विचार करणे अत्यावश्यक असते. ही मूलतत्त्वे म्हणजे अभ्यासक्रमाच्या रचनेचे पाया व मार्गदर्शक तत्वे आहेत.
सर्वप्रथम उद्दिष्टाधारितता हे महत्त्वाचे तत्व आहे. कोणताही अभ्यासक्रम ठराविक उद्दिष्टांवर आधारित असतो. ही उद्दिष्टे स्पष्ट, मोजता येण्याजोगी आणि विद्यार्थ्यांच्या गरजा लक्षात घेऊन असावी लागतात.
सुसंगतता हे दुसरे तत्व आहे. म्हणजे अभ्यासक्रमातील विविध विषय, उपविषय, कार्यपद्धती व मूल्यमापन यांच्यात योग्य संबंध व सातत्य असावे लागते.
सर्वसमावेशकता हे मूलतत्त्व अभ्यासक्रमाच्या समतेवर भर देते. सर्व जाती, धर्म, लिंग व क्षेत्रातील विद्यार्थी अभ्यासक्रमाचा लाभ घेऊ शकतील अशी रचना असावी लागते.
शिकण्याच्या सुलभतेचे तत्व लक्षात घेऊन अभ्यासक्रम तयार केला जातो. अवघड संकल्पनांची मांडणी सोप्या भाषेत केली जाते. अडथळे कमी होण्यासाठी विविध माध्यमांचा वापर केला जातो.
व्यवहारिकता हे एक महत्त्वाचे मूलतत्त्व आहे. केवळ सैद्धांतिक ज्ञान न देता ते ज्ञान प्रत्यक्ष जीवनात वापरता येईल, अशा स्वरूपाचा अभ्यासक्रम असावा लागतो.
या मूलतत्त्वांमुळे अभ्यासक्रम अधिक प्रभावी, विद्यार्थीकेंद्री आणि जीवनोपयोगी ठरतो.
म. गांधीनी सांगितलेल्या बालकेंद्रित शिक्षणाबद्दल थोडक्यात माहिती:
म. गांधी यांनी प्रस्तावित केलेल्या शिक्षणपद्धतीला 'नैतिक, शारीरिक आणि बौद्धिक विकासाला पूरक' असे शिक्षण मानले जाते. त्यांनी "नैयतिक शिक्षण हा शिक्षणाचा आत्मा असावा" असे मत मांडले. गांधीजींनी 'बेसिक एज्युकेशन' म्हणजे 'बुनियादी शिक्षण' या संकल्पनेचा पुरस्कार केला, ज्यामध्ये विद्यार्थी केवळ पुस्तकापुरते मर्यादित न राहता प्रत्यक्ष कृतीतून शिकतील असे अपेक्षित होते.
बालकेंद्रित शिक्षणाचा मुख्य भर हा मुलांच्या स्वाभाविक जिज्ञासा, अनुभव, हाताच्या कामावर व कृतीशील शिक्षणावर आहे. त्यांनी सांगितले की मूल शिकते तेव्हा केवळ विषयाचे ज्ञान मिळत नाही, तर त्याच्याद्वारे चारित्र्य, शिस्त, श्रमाची प्रतिष्ठा, आत्मनिर्भरता आणि सामाजिक बांधिलकी यांसारख्या मूल्यांचाही विकास होतो.
गांधीजींच्या मते, शिक्षण हे मातृभाषेतूनच द्यावे. त्यांनी हस्तकला, शेती, विणकाम, हस्तकाम यांना शिक्षणाचा भाग मानले. त्यामुळे शिक्षण उपयुक्त, व्यवहार्य आणि आत्मनिर्भरतेकडे नेणारे ठरते. हे शिक्षण ग्रामीण भागातल्या गरिबांपर्यंत पोहोचावे आणि समाजात समानता निर्माण करावी, असा गांधीजींचा हेतू होता.
त्यांच्या या विचारामुळे शिक्षण मुलांकेंद्रित, कृतीप्रधान, नैतिकदृष्ट्या सशक्त आणि समाजाभिमुख बनते.
बहुसांस्कृतीकरण आणि लोकशाही शिक्षण संकल्पना स्पष्ट करणारे स्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे आहे:
बहुसांस्कृतीकरण संकल्पना:
बहुसांस्कृतीकरण म्हणजे एखाद्या समाजात विविध भाषा, धर्म, जात, परंपरा, जीवनशैली आणि सांस्कृतिक मूल्ये असलेल्या लोकांचा समावेश होणे. भारतासारख्या देशात अनेक प्रकारची सांस्कृतिक विविधता आढळते. बहुसांस्कृतीकरण शिक्षणात या विविधतेचा स्वीकार केला जातो आणि त्यातून सहिष्णुता, आदर, समानता व एकत्रित सहअस्तित्व याचे शिक्षण दिले जाते.
शाळांमधील अभ्यासक्रमात वेगवेगळ्या समाजघटकांचा इतिहास, परंपरा, योगदान, कला, सण यांचा समावेश करणे हे बहुसांस्कृतीकरण शिक्षणाचे उद्दिष्ट असते. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये परस्पर आदर, समजूतदारी व सामाजिक ऐक्य वाढते. विविधतेत एकता जपणारी ही संकल्पना सामाजिक समावेशकता घडवते.
लोकशाही शिक्षण संकल्पना:
लोकशाही शिक्षण ही संकल्पना म्हणजे विद्यार्थ्यांना केवळ अकादमिक ज्ञान न देता त्यांना लोकशाही मूल्यांचे भान देणे. यात सहभाग, समान संधी, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, सहकार्य, समता, निर्णयक्षमतेचा विकास, इतरांच्या मतांचा आदर, कायद्याचे पालन यांसारख्या मूल्यांचा समावेश होतो.
लोकशाही शिक्षण विद्यार्थ्यांना विचारमुक्त, जबाबदार आणि जागरूक नागरिक बनवण्यावर भर देते. शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यात पारंपरिक एकतर्फी संबंध न ठेवता संवादात्मक, सहकार्यात्मक संबंध ठेवले जातात. विद्यार्थ्यांना शाळेतील निर्णयप्रक्रियेत सहभागी करून घेतले जाते, यामुळे आत्मविश्वास आणि नेतृत्वगुण वाढतात.
एकत्रित दृष्टिकोन:
बहुसांस्कृतीकरण आणि लोकशाही शिक्षण या दोन्ही संकल्पना परस्परपूरक आहेत. या संकल्पनांद्वारे शिक्षण अधिक समतावादी, मानवी मूल्याधारित व सर्वसमावेशक बनते. या शिक्षणामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये सामाजिक जाणीव, सहिष्णुता, विविधतेचा आदर आणि जबाबदारीची भावना निर्माण होते, जी एक सशक्त, लोकशाही समाज घडवण्यासाठी अत्यंत आवश्यक आहे.
अभ्यासक्रमाची गरज व स्वरूप थोडक्यात:
अभ्यासक्रमाची गरज:
शिक्षणाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी, विद्यार्थ्यांमध्ये ज्ञान, कौशल्ये आणि मूल्ये विकसित करण्यासाठी अभ्यासक्रमाची आवश्यकता असते. अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांना नियोजित व संगठित पद्धतीने शिक्षण देण्याचे साधन आहे. तो शिक्षकाला शिक्षणाच्या दिशादर्शनासाठी मदत करतो, तर विद्यार्थ्याला संकल्पनांची सुसंगत समज मिळवून देते. बदलत्या सामाजिक गरजांनुसार अभ्यासक्रमात बदल करून तो कालसुसंगत ठेवणे शक्य होते.
अभ्यासक्रमाचे स्वरूप:
अभ्यासक्रम म्हणजे निवडक ज्ञान, कौशल्य, अनुभव व क्रियाकलापांचा एक निश्चित आराखडा. यामध्ये विशिष्ट विषयांची निवड, अध्यापनाची पद्धत, शिकवण्याचे साहित्य, मूल्यांकनाच्या प्रक्रिया व शिक्षण उद्दिष्टांचा समावेश असतो. अभ्यासक्रम हा वयोगट, शैक्षणिक स्तर, सामाजिक गरजा आणि शैक्षणिक धोरणांनुसार रचलेला असतो. तो केवळ पुस्तकापुरता न राहता जीवनोपयोगी शिक्षण, अनुभवाधारित कृती व मूल्याधिष्ठित शिक्षण यांचा समावेश करणारा असतो.
वैयक्तिक स्वायत्ततेची संकल्पना व त्यामधील शिक्षकाची भूमिका पुढीलप्रमाणे आहे:
वैयक्तिक स्वायत्ततेची संकल्पना:
वैयक्तिक स्वायत्तता म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीला आपले विचार, निर्णय, कृती आणि जीवनशैली स्वतः ठरवण्याचे स्वातंत्र्य. शिक्षणाच्या संदर्भात ही संकल्पना विद्यार्थ्यांना त्यांच्या शिकण्याच्या पद्धती, गती, आवडीनुसार निर्णय घेण्याची मुभा देते. यामध्ये स्वतंत्र विचार करण्याची क्षमता, स्वतःची जबाबदारी स्वीकारणे आणि स्वतःच्या अनुभवातून शिकण्याचा आत्मविश्वास वाढवला जातो. वैयक्तिक स्वायत्ततेमुळे विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व विकास, आत्मभान, सामाजिक जबाबदारी आणि सर्जनशीलता वृद्धिंगत होते.
वैयक्तिक स्वायत्ततेतील शिक्षकाची भूमिका:
शिक्षक या प्रक्रियेत मार्गदर्शक, प्रेरणादाता आणि सहाय्यक अशा भूमिकांमध्ये कार्य करतो. शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या विचारांना, अभिव्यक्तीला व त्यांच्या शिकण्याच्या पद्धतीला आदर देतो. तो विद्यार्थ्यांना आत्मनिर्भर होण्यासाठी, निर्णय घेण्यासाठी आणि जबाबदारी स्वीकारण्यासाठी प्रोत्साहित करतो. शिक्षक स्वायत्त वातावरण निर्माण करतो जेथे विद्यार्थी मुक्तपणे विचार करू शकतात, प्रश्न विचारू शकतात आणि शोध घेऊ शकतात.
शिक्षक विद्यार्थ्यांचे निरीक्षण करतो, त्यांच्या गरजांनुसार संसाधने उपलब्ध करून देतो, आणि त्यांना योग्य दिशेने मार्गदर्शन करतो. त्याचबरोबर शिक्षक विविध मूल्ये, सहिष्णुता, संवादकौशल्य आणि सामाजिक आचरणाची जाणीव विद्यार्थ्यांत निर्माण करतो.
या प्रकारे वैयक्तिक स्वायत्ततेच्या विकासात शिक्षक महत्त्वाची भूमिका बजावतो आणि विद्यार्थ्यांना एक सशक्त, आत्मनिर्भर व जबाबदार नागरिक घडवण्यात हातभार लावतो.
अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम आणि पाठ्यपुस्तक यांच्यातील सहसंबंध स्पष्ट करणारे स्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे आहे:
अभ्यासक्रम म्हणजे शिक्षण व्यवस्थेने ठरवलेली एक व्यापक रूपरेषा असते ज्यामध्ये विशिष्ट शिक्षण उद्दिष्टे, विषयांची निवड, अध्यापन पद्धती, मूल्यांकन प्रक्रिया, शिक्षकांचे मार्गदर्शन, शैक्षणिक धोरणे आणि एकूण शैक्षणिक विकासाचा आराखडा असतो. अभ्यासक्रम हा शैक्षणिक प्रणालीचा आधारस्तंभ असतो.
पाठ्यक्रम म्हणजे अभ्यासक्रमात दिलेल्या प्रत्येक विषयाच्या अंतर्गत शिकवायच्या घटकांची तपशीलवार यादी. पाठ्यक्रम हा अभ्यासक्रमाचा एक भाग असून तो विशिष्ट इयत्ता, वर्ग किंवा वर्षासाठी ठरवलेला असतो. त्यामध्ये कोणते अध्याय शिकवायचे, कोणते मुद्दे समाविष्ट करायचे, कोणते कौशल्ये विकसित करायची याचा समावेश असतो.
पाठ्यपुस्तक हे पाठ्यक्रमानुसार तयार केलेले एक साधन असते जे विद्यार्थी आणि शिक्षक यांना शिक्षणाच्या प्रक्रियेत मार्गदर्शन करते. पाठ्यपुस्तक हे पाठ्यक्रमात सांगितलेल्या विषयांवर आधारित माहिती, उदाहरणे, सराव प्रश्न, उपपत्ती, आकृती व कृती देऊन संकल्पना समजावून सांगते.
या तिघांमधील सहसंबंध:
अभ्यासक्रम हा सर्वात विस्तृत असून त्यामध्ये शिक्षणासाठी आवश्यक असलेले सर्व पैलू असतात. त्या अभ्यासक्रमावर आधारित प्रत्येक विषयाचा पाठ्यक्रम तयार केला जातो. पाठ्यक्रमात दिलेल्या उद्दिष्टानुसारच पाठ्यपुस्तक लिहिले जाते. यामुळे हे तिन्ही घटक एकमेकांशी अतिशय जवळीकतेने जोडलेले आहेत.
अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासावर लक्ष केंद्रित करतो, पाठ्यक्रम विषयज्ञानाच्या विस्तृत अंगांना अधोरेखित करतो आणि पाठ्यपुस्तक हे त्या ज्ञानाला प्रत्यक्ष शिकवण्यासाठी वापरले जाते. त्यामुळे शिक्षणप्रक्रिया यशस्वी करण्यासाठी अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम आणि पाठ्यपुस्तक यांच्यातील सुसंवाद आणि एकरूपता आवश्यक असते.
إرسال تعليق